Mołdawscy Czangowie (Ceangăi w języku rumuńskim) są etnicznie i językowo heterogeniczną grupą rzymskokatolików w północno-wschodniej Rumunii. Według Bakera (1997: 658) są oni „jedną z najbardziej enigmatycznych i najmniej znanych mniejszości w Europie”. Z perspektywy większości, Miloiu (2004: 123) stwierdza, że „jednym z najbardziej kontrowersyjnych i dyskusyjnych tematów we współczesnym społeczeństwie rumuńskim [jest] tożsamość częściowo dwujęzycznej populacji rzymskokatolickiej położonej w […] Mołdawii […]”. Jako hybrydowa kultura i język, młodawskich Czangów ucierpieli z powodu „normatywnej wizji nowoczesności” (Pennycook 2012: 18), gdzie oczekuje się czystości i spójności od „narodów, języków i kultur”. W tej sekcji krótko poruszymy kwestię etniczności Czangów, ale skupimy się głównie na wymiarze językowym.

W kontekście mniejszości węgierskich na obszarze wokół Węgier, mołdawscy Czangowie stanowią szczególny przypadek już ze względu na ich historyczne i współczesne położenie geograficzne poza historycznym Królestwem Węgier. W węgierskiej świadomości historycznej Królestwo Węgierskie, oznaczone na mapie Karpatami, tworzy najszerszą możliwą węgierską przestrzeń językową lub, innymi słowy, węgierską wyobrażoną społeczność (Anderson 1991).

Dyskursy dotyczące liczenia mniejszości według pochodzenia etnicznego lub języka są bardzo ogólne i często kwestionowane wśród mniejszości węgierskich, ale ponownie Węgrzy/Czango w Mołdawii stanowią skrajny przypadek. Zarówno rumuńscy, jak i węgierscy aktywiści i badacze wykorzystywali wyniki spisów powszechnych i innych wyliczeń w odniesieniu do Czango w celu dostarczenia dowodów na ich względną nieistotność (typowo rumuńskie dyskursy) lub na ich znaczenie jako mniejszości etnicznej i językowej (typowo węgierskie dyskursy).

[…] z metodologicznego punktu widzenia, to kogo i co uważamy za Czango jest problematyczne na wiele sposobów. Na przykład Tánczos rozszerza kategorię Czango na wszystkich mołdawskich katolików i bada odsetek osób mówiących po węgiersku w tej populacji. Jest to wyraźnie skontrastowane z danymi spisowymi opartymi na samodeklaracji, gdzie tylko niewielka część katolików jest identyfikowana jako Czango. Jeszcze większy kontrast jest widoczny w teorii opracowanej i utrzymywanej przez rumuńskich historyków i etnografów w odniesieniu do rumuńskiego pochodzenia mołdawskich katolików stwierdzających, że „nie ma Czango, tylko katoliccy Rumuni” (Mǎrtinaş 1942: 36, cyt. w Ciubotaru 1998: 14, kursywa w oryginale; zob. także Chiru 2012). Chociaż jest to sprzeczne nawet z danymi spisowymi, podejście to nie może być uważane za marginalne, ponieważ jego wpływ znacząco wpływa na lokalną specyfikę i ewolucję reprezentacji etniczności i języka (Tánczos 2012a: 20).

Z historycznego punktu widzenia na mołdawskich użytkowników języka węgierskiego oddziaływały inne czynniki niż na Węgrów mieszkających na terytorium dawnego Królestwa Węgier – przede wszystkim ludność zamieszkująca Siedmiogród, czyli współczesną Rumunię. Z perspektywy naszego tematu decydującą rozbieżnością jest to, że językowe skutki nowoczesności nie występowały w Mołdawii w taki sam sposób, jak na terytorium Węgier w XVIII i XIX wieku. Różnica ta została sformułowana w węgierskich dyskursach językowych stwierdzających, że mołdawscy Csángós nie wzięli udziału w węgierskiej reformie językowej, dlatego też nie zetknęli się z nowoczesnym węgierskim standardem, w wyniku czego „węgierskie dialekty Csángós – odizolowane od innych węgierskich dialektów – zachowały bardzo archaiczną sytuację językową i kulturę etniczną” (Kiss 2012: 115).

Według historycznych badań lingwistycznych, obecność ludności węgierskiej imigrującej do regionu sięga końca XIII, początku XIV wieku (Benkő 1989; Benő & Murádin 2002). Benda (2002) ilustruje położenie geograficzne węgierskich osad w Mołdawii na podstawie swoich badań archiwalnych dotyczących wczesnego okresu nowożytnego. Rejestrując osady z nazwami pochodzenia węgierskiego na mapach stulecie po stuleciu, Benda dochodzi do wniosku, że we wcześniejszym okresie północna część regionu wykazuje większy odsetek nazw miejscowości pochodzenia węgierskiego, a do XVII wieku rosnącą liczbę takich nazw miejscowości można znaleźć również w południowej części regionu. Na podstawie analiz dialektometrycznych relacji dialektalnych ustalono, że źródłem wczesnej migracji była centralna część Siedmiogrodu, region Mezőség, i wpłynęła ona głównie na północne regiony Mołdawii. Relokacje po pierwszej fazie migracji rozpoczęły się od Szeklerlandu, a szczególnie dotyczyły południowych regionów Mołdawii (np. Benkő 1989).

W nowym tysiącleciu znaczna część mołdawskiej siły roboczej Csángó znalazła pracę w innych krajach. Lajos (2015: 112) opisuje procesy najnowszej historii wśród mołdawskich Csángó jako „złożony brak synchronizmu”, gdzie socjalistyczna nowoczesność, postsocjalistyczna nacjonalizująca nowoczesność, globalizacja i tradycyjne wartości istnieją jednocześnie.

Ogólnie rzecz biorąc, Czango stanowią kolejny przykład tego, jak język mniejszości (węgierski) i kultura ludowa są postrzegane jako „zasadniczo antynowoczesne” (May 2012: 27). Jednocześnie jednak dyskursy dziedzictwa lub „reliktu” stały się podstawą wzrostu wartości towarowej (Heller 2012) kultury ludowej Czango, a także języka wernakularnego, praktykowanego przez sławnych muzyków i narratorów Czango, którzy występują w tym, co zostało zarejestrowane jako archaiczny węgierski. Rejestr ten nie jest identyczny z codziennym językiem w wioskach, jest to raczej wersja, w której często występujące „rumuńskie wyrażenia” zostały zastąpione węgierskimi standardowymi (Bodó 2004).

Integracja z modernizującym się państwem rumuńskim i siła dyskursów modernizacyjnych przyniosły przełom, wraz z rosnącymi inwestycjami w rumuńskie kompetencje językowe dzieci przez ich rodziców (por. Lane 2010). Obecnie większość rodziców Csángó, a nawet wielu aktywistów, zwraca się do dzieci wyłącznie lub głównie po rumuńsku, chociaż w niektórych wioskach dorośli nadal nalegają, aby między sobą rozmawiać w języku Csángó. Nawet w rzadkich przypadkach, gdy dzieci są (częściowo) wychowywane w języku węgierskim, nadal są bardziej pewne siebie w języku rumuńskim.

Co najważniejsze, rodziny Czango doświadczają okresu przejściowego z powodu masowej migracji do Europy Zachodniej. Znaczna część pokoleń w wieku 20-40 lat opuściła wioski. W pierwszym pokoleniu migrantów, które opuściło Rumunię, aby pracować w krajach takich jak Węgry, Włochy i Hiszpania, dzieci i matka często pozostawały w Mołdawii (por. Papp i Márton 2016). Obecnie ludzie migrują wcześniej, po ukończeniu szkoły średniej, a także kobiety opuszczają Mołdawię w poszukiwaniu pracy w Europie Zachodniej. W związku z tym nastolatki najczęściej mają konkretne plany migracji, zwłaszcza młodzi mężczyźni mają tendencję do opuszczania Mołdawii. Migracja jest zatem istotnym czynnikiem przyspieszającym zmianę języka, ponieważ młodzi mężczyźni są często wymieniani jako ci, którzy zaczęli mówić po węgiersku, rozpoczynając pracę w tradycyjnych lokalnych zawodach na wsi.

Artykuł opracowany przez Magdalenę Olkiewicz na podstawie publikacji pt.

The Moldavian Csángós: the Hungarian speaking linguistic minority in North-Eastern Romania[1]
Petteri Laihonen , Csanád Bodó , János Imre Heltai and Noémi Fazakas